□1:1 «ئەيسا مەسىھنىڭ خۇش خەۋىرى» ــ ئۆزى ئېلىپ كەلگەن، ئۆزى توغرۇلۇق خۇش خەۋەردۇر. «خۇش خەۋىرىنىڭ باشلىنىشى» ــ ماركۇس ئەيسا مەسىھ توغرۇلۇق بۇ خۇش خەۋەرنىڭ ئۆزى خۇدا ئالەمنى ياراتقىنىدەك يېڭى بىر باشلىنىش كەلدى، دەپ كۆرسەتمەكچى بولۇشى مۇمكىن («يار.» 1:1).
□1:2 «مانا، ئالدىڭدا ئەلچىمنى ئەۋەتىمەن. ئۇ سېنىڭ يولۇڭنى ئالدىنئالا تەييارلايدۇ» ــ سۆزلىگۈچى خۇدا ئۆزى، ئەلۋەتتە. مۇشۇ سۆزلەر ئاۋۋال «مىس.» 20:23 ھەم «مال.» 1:3دە كۆرۈنىدۇ.
■1:2 مىس. 23:20؛ مال. 3:1؛ مات. 11:10؛ لۇقا 7:27.
□1:3 «ئاڭلاڭلار، دالادا بىرسىنىڭ توۋلىغان ئاۋازىنى! ئۇ: «پەرۋەردىگارنىڭ يولىنى تەييارلاڭلار، *ئۇنىڭ ئۈچۈن چىغىر يوللىرىنى تۈپتۈز قىلىڭلار!» ــ «يەش.» 3:40.
■1:3 يەش. 40:3؛ مات. 3:3؛ لۇقا 3:4؛ يـۇھ. 1:23.
□1:4 «يەھيا پەيعەمبەر چۆل-باياۋاندا پەيدا بولۇپ...» ــ ئەرەبچە «يەھيا» دېگەن ئىسىم ئىبرانىي تىلىدا ۋە گرېك تىلىدا ئۇچرايدىغان «يۇھاننا» دېگەن ئىسىمدۇر؛ مەنىسى، «پەرۋەردىگارنىڭ مېھىر-شەپقىتى»دۇر. ««گۇناھلارغا كەچەرۈم ئېلىپ كېلىدىغان، توۋا قىلىشنى بىلدۈرىدىغان «چۆمۈلدۈرۈش»» ــ «چۆمۈلدۈرۈش» بولسا، سۇغا چۆمۈلدۈرۈشنى كۆرسىتىدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا، «يامان يوللىرىڭلاردىن يېنىپ، توۋا قىلىڭلار! توۋا قىلغانلىقىڭلارنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن سۇغا چۆمۈلدۈرۈشنى قوبۇل قىلىڭلار. شۇنداق قىلغاندا، خۇدا سىلەرنى كەچۈرۈم قىلىدۇ!» ــ دېگەندەك.
■1:4 مات. 3:1؛ لۇقا 3:3؛ يـۇھ. 3:23.
■1:5 مات. 3:5؛ لۇقا 3:7.
■1:6 2پاد. 1:8؛ لاۋ. 11:22؛ مات. 3:4.
■1:7 مات. 3:11؛ لۇقا 3:16؛ يـۇھ. 1:27.
■1:8 يەش. 44:3؛ يو. 2:29،28؛ مات. 3:11؛ روس. 1:5؛ 2:4؛ 11:16،15؛ 19:4.
□1:10 «روھنىڭ كەپتەر قىياپىتىدە چۈشۈپ، ئۆز ئۈستىگە قونۇۋاتقانلىقىنى كۆردى» ــ «روھ» خۇدانىڭ روھى، مۇقەددەس روھنى كۆرسىتىدۇ. «كەپتەر قىياپىتىدە» ــ ياكى «پاختەك قىياپىتىدە». گرېك تىلىدا بۇ قۇش «پېرىستېرا» دەپ ئاتىلىدۇ. «پېرىستېرا» گرېك تىلىدا ھەم كەپتەرنى ھەم پاختەكنىمۇ كۆرسىتىدۇ.
■1:10 مات. 3:16؛ لۇقا 3:21؛ يـۇھ. 1:32.
■1:11 زەب. 2:7؛ يەش. 42:1؛ مات. 3:17؛ 17:5؛ مار. 9:7؛ لۇقا 3:22؛ 9:35؛ كول. 1:13؛ 2پېت. 1:17.
□1:12 «ۋە روھ دەرھال ئۇنى چۆل-باياۋانغا سۈيلەپ چىقاردى» ــ «روھ» ــ خۇدانىڭ روھى، مۇقەددەس روھنى كۆرسىتىدۇ. «....روھ دەرھال ئۇنى چۆل-باياۋانغا سۈيلەپ چىقاردى» ــ گرېك تىلىدا «...روھ دەرھال ئۇنى چۆل-باياۋانغا ئىتتىرىپ چىقاردى» دېيىلىدۇ.
■1:12 مات. 4:1؛ لۇقا 4:1.
□1:13 «ئۇ چۆلدە قىرىق كۈن تۇرۇپ، شەيتان تەرىپىدىن سىنىلىپ تۇراتتى» ــ بۇ ئايەتكە قارىغاندا، ئۇ چۆل-باياۋاندا قىرىق كۈن تۇرغاندا، شەيتاننىڭ سىناقلىرى توختىماي داۋاملاشتۇرۇلغانىدى. «ماتتا» ۋە «لۇقا»دا خاتىرىلەنگەن سىناقلار بۇ قىرىق كۈننىڭ ئاخىرىدا كەلگەن بولۇپ، سىناقلار ئەۋجىگە چىققانىدى.
□1:14-15 «خۇدانىڭ پادىشاھلىقىنىڭ خۇش خەۋىرى» ــ ياكى «خۇدانىڭ خۇش خەۋىرى».
■1:14-15 مات. 4:12؛ لۇقا 4:14؛ يـۇھ. 4:43.
□1:16 «ئۇلار بېلىقچى بولۇپ، دېڭىزغا تور تاشلاۋاتاتتى» ــ مۇشۇ خىل تور ئادەتتە كېمىنىڭ كەينىدىن تارتىلاتتى.
■1:16 مات. 4:18.
□1:17 «مەن سىلەرنى ئادەم تۇتقۇچى بېلىقچى قىلىمەن!» ــ «ئادەمنى تۇتقۇچى» مۇشۇ يەردە «تۇتۇش» زىيان يەتكۈزۈش ياكى ئۇلاردىن پايدىلىنىش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى ئۇلارنى شەيتاننىڭ ئىلكىدىن ئېلىپ قۇتقۇزۇشنى كۆرسىتىدۇ.
■1:17 يەر. 16:16؛ ئەز. 47:10.
■1:18 مات. 19:27؛ مار. 10:28؛ لۇقا 5:11؛ 18:28.
■1:19 مات. 4:21.
□1:21 «ئۇ ئۇدۇل سىناگوگقا كىرىپ، تەلىم بېرىشكە باشلىدى» ــ «سىناگوگ»لار ــ يەھۇدىيلارنىڭ ئىبابەت قىلىشقا يىغىلىدىغان جايلىرى. «تەبىرلەر»نى كۆرۈڭ.
■1:21 مات. 4:13؛ لۇقا 4:31.
■1:22 مات. 7:28؛ لۇقا 4:32.
□1:23 «ناپاك روھ» ــ جىننى كۆرسىتىدۇ، ئەلۋەتتە. ئەمما بۇنداق ئىبارە جىنلارنىڭ ئەينى ناپاكلىقىنى تەكىتلەيدۇ.
■1:23 لۇقا 4:33.
■1:29 مات. 8:14؛ لۇقا 4:38.
□1:32 «كەچقۇرۇن كۈن پاتقاندا، كىشىلەر بارلىق ئاغرىقلارنى ۋە جىن چاپلاشقانلارنى ئۇنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىشتى» ــ شۇ كۈنى «شابات كۈنى» (دەم ئېلىش كۈنى) بولۇپ، خەلق بىمارلارنى ئەيسانىڭ ئالدىغا كۆتۈرۈپ ئاپىرىش ئۈچۈن كەچقۇرۇنغىچە كۈتكەنىدى. ئىبرانىيلارغا نىسبەتەن «يېڭى بىر كۈن» كەچقۇرۇندا باشلىنىدۇ.
■1:32 مات. 8:16؛ لۇقا 4:40.
■1:35 مات. 14:23؛ لۇقا 4:42.
□1:38 «چۈنكى مەن دەل مۇشۇ ئىش ئۈچۈن كېلىشىم» ــ گرېك تىلىدا «چۈنكى مەن دەل مۇشۇ ئىش ئۈچۈن چىقىشىم».
■1:38 يەش. 61:1؛ لۇقا 4:18؛43.
□1:40 «ماخاۋ كېسىلى بار بىر كىشى» ــ «ماخاۋ كېسىلى» بىر خىل قورقۇنچلۇق تېرە كېسىلى بولۇپ، يەھۇدىيلار بۇ خىل كېسەلگە گىرىپتار بولغانلارنى ناپاك دەپ قاراپ ئۇلارغا قەتئىي يېقىنلاشمايتتى.
■1:40 مات. 8:2؛ لۇقا 5:12.
□1:43 «مۇسا بۇ كېسەلدىن پاكلانغانلارغا ئەمر قىلغان قۇربانلىقنى سۇنغىن» ــ مۇسا پەيغەمبەر تەۋرات قانۇنىدا شۇنداق ئەمرنى كۆرسەتكەن: ــ بىر ماخاۋ كېسىلى ساقايتىلغان بولسا، ئۇ مۇقەددەس ئىبادەتخانىغا بېرىپ، ئۆزىنىڭ ساقايتىلغانلىقىنى كاھىنغا كۆرسىتىپ، ئاندىن ماخاۋ كېسىلىدىن ساقايغانلار قىلىشقا تېگىشلىك قۇربانلىقلارنى سۇنۇشى كېرەك ئىدى. شۈبھىسىزكى، مۇسا پەيغەمبەردىن باشلاپ مەسىھ ئەيسا كەلگۈچە، بۇ مۇراسىم ھېچ ئۆتكۈزۈلۈپ باققان ئەمەس ئىدى. «لاۋ» 14-بابنى كۆرۈڭ.
■1:43 لاۋ. 13:2؛ 14:1.