Aikotoo ARom atoa laghe gheelei niaisakei tale taumattu ghe uviuvi emate kateva me ghe sausau ghinnaniira. Kinatama nipalata ta llo taumattu ghe sae vuuvukala tale aikotoo. Taumattu ngateva la tuitui evukalaia tale aikotoo eaateateaa nimmarikana. Lo atoa la aloanna tani aimuli ta Iesu la sunuki uneira tani aikotoo. Malloeana va la ghaa mmarikana nongina Iesu ghe mmarikanala, ta poli la aiesoaa ta Iesu.

Airuui ngalo Nau nialousiusi, inangari tani aippooa ngaisausiaa ta lo ateva etokatoka tale nialousiusi.

Alabasta Gharighi ase atu la gheelei aieku manu me aikaai manu, o aikaai oeli, etana.

Ale kandisi Emua arau, anua ateva ta Israeli ghe kasukasu see etapaa tuvui. God ghe uela ta Moses va, “Uatulu teva aleghi. Am ghaa vilikiira ghaata kkena atoa me ghinna raarangisanaaili.” Nau laghe kasukasu laghe ghoughou kalio me laghe suusunuki me laghe kasukasu. Atu elua pitipiti inangari nipaopao laghe aatokailalua tale mangaaili etiulu rum tale ale kandisi. Emua arau, aJiu etoa laghe kakkauaa elome tale ale kandisi eteva. Emulina king Solomon ghe atulula ale manga ateva tale atu me ai.

Ale manga (1) Aleira ale manga ateva aJiu etoa ghe tokala eJerusalem. Jerusalem masaliki namuu ia tale masaliki taatara atoa eIsrael. King Solomon ghe atulu ekasinala aitiutiu eteva ale manga. Voto manga laghe uunguaa tale ale manga ateva kandisi ia, laghe mene ssoaala tale ale manga ateva. Ghe tiuaala o laghe gheelei nonga aiaavusuvusuena tale ale manga ateva. AJiu etoa laghe veluvelu eitauaa tani kkauaa God tale ale manga ateva. Tale uneira nivelu eitauaa laghe saesae nonga eJerusalem.

Valavala ateva ghe taatalia ngatoka ale manga ateva me kasina taumattu tale anua namuu laghe kupikupi sso tale aitiutiu etiulu rum. Mene katiulu rum elome tale namu ngatiulu rum, aJiu nonga atoa laghe sosso etana. Mene katiulu rum, taita nge Jiu nonga atoa laghe sosso etana. Airuuruu etiulu rum, pristi nonga atoa laghe sosso etana tani ghelei aiaavusuvusuena me laghe sso uviuvi emate ghaata kkena. Ale manga tuunga ateva ghe tokatoka elome. Ghalua nonga rum etana, lo atiulu manga ia me lo atiulu mangaaili ia. Lo atiulu rum manga ia righi tana voto aiuungu tale ale manga ghe tiitingina etana. Kalio atiulu namungaili ia ghe vuuvukala runga lo atiulu manga ia me lo atiulu mangaaili ia. Namuu ta pristi etoa ghe sosso katengaata ta kateae ninamanama tale lo atiulu rum mangaaili ia. Nau Iesu ghe matela kalio atiulu ghe tarrii longotila ghe tiuaa epona me ghe laa sio ruu euu. Ia o voto ateva ghe apasungaala va ila akapaaili taumattu ngatoa la ghaaiesoaa ta Iesu Karisto la rooroo tani sso tale maamallanganiaane God.

(2) Emua arau tau ngai kkaua ngatoa laghe veluvelu eitauaa tanganueira katoa tau ngai kkauaa, poli karika righi ale nikkauaa. Tale Uru ngai Manga ateva tale inangari nge Musao, mata nginangari eteva ta “ale manga” karika malloeanina nonga va ale aikkauaa ngatoa taumattu eatuutulu, ta malloeanina va taumattu la veluvelu eitauaa.

Ale nivelu eitauaa Ale nivelu eitauaa ta aJiu etoa. Laghe veluvelu eitauaa ta nau manga ateva. Nau ta Iesu masaliki taatara atoa laghe veluvelu eitauaa tale alena nivelu eitaua ngateva. Tale ale nivelu eitauaa laghe asease inangari tale Uru ngai Manga ateva, me laghe aapasunga inangari nipaopao kanna God. Taumattu ngatoa laghe looloo sae me laghe kakkauaa. Kasina nau laghe gheelei niaisakei tale ale nivelu eitaua ngatoa.

Aloi Masi ngusungusuaane masi neina la gheelei tale ue ngai. AJiu etoa laghe aalokoi tale ghinnaniira matena atoa.

Apostolo Uunguaaira apostolo atoa tani auliaa voto laghe tarala ta Iesu me laghe nongola etana. Laghe katulaala taumattu ngatoa laghe nongo usilaala apostolo atoa me laghe aiesoaala ta Iesu.

Ararimangalina ateva God Ararimangalina ateva God egheelei taumattu me God ekaakateva nonga. God nongina kingi eteva ta poli eaitaraa taumattu me etautaula inana me ghinna me ekaakatulainila. Taumattu tale ararimangalina ateva God la aaimuli usi tee God. Iesu ghe sio mae tani oti salana atikirighi tani lao ta God.

Babilon Masaliki taatara ia. Emua arau kingi nge Babilon ateva, ghe uviuvi tee oroi mene katoa anua me ie nonga namuu ia. ABabilon atoa laghe aiuvii tee aIsraeli etoa me laghe apalailala. Taumattu nge Israeli etoa laghe nim uungu eBabilon me karika laghe toka tale aloannaaira. Laghe tokala eBabilon erooroo ghaitungauluae (70) ninamanama (Matiu 1:11-12, 17; Apostolo 7:43).

Tale vuku Niaulia ngaotu Babilon malloeana va, taumattu ngatoa karika laghe nannaa God. Ta 1 Pita 5:13, Rom la ue va Babilon etana.

Bali Bali taataraane nongina uiti eteva. La gheelei tee verete tale bali.

Beaa Beaa ngateva asease ghaata kkena ateva. Namuu ia me sesa taataraane. Eroo tani uvi emate taumattu. Etokatoka tale motouru me etapaa tuvui.

Disaepolo Lo atoa laghe tokatoka tee Iesu, laghe nongonongo inangarina me laghe taataraia, kapuna tau ngai uungu ila.

Elomarase Nongina katto atoa, sinaka me ulana ateva la tokatoka.

Ensolo Tau ngai kasuaa inangarina ia God. God ghe taula uunguaaira ensolo atoa tani ghelei uunguaane me tani laa ppooaa inangarina ta taumattu ngatoa. Uunguaaira tee tani aitaraa kapuna taumattu ngatoa God.

Namunganiira ensolo atoa, ararina ateae ta Maekol (Michael) (Jiud 9), mene kateva namuu ararina ateae ta Gabriel (Luk 1:19, 26).

Epikuria Tau ngai aapasunga ngatoa la uusilaa inangarina Epikurus, ghe apasungaala va mata ngemua ateva voto, nimasimasi eteva.

Epona liu Nongina God etokatoka.

Eunaakookoo Nongina urukookoo me ghila atoa la looloo.

Frankinsens Emua arau laghe gheelei tale ue ngai masi ngusungusuaane nau la tungitungia. Ase ai eteva oia ghe piipinosa nonga eArabia. AJiu etoa laghe la ghaaghaaia tale masaueili anua, liuna avalua o me laghe ue va aipolina isaa arau epona.

Gehenna Tale inangari nge Hibru, malloeana “Gehenna” va malaale ateva eHinnom, aituu sovu ia eleka eJerusalem. Ta aJiu etoa, emaamalloeanaa tanganueira sesa taumattu ngatoa matena ila.

God (1) Ta Hibru etoa ’elohim la ue va “God”. Namuu ia, la oneoneainia, ararina ateae manga ia.

Hades Tanganueira matena atoa.

Hermes Hermes kateva tana kapuira goto aGrik atoa. Laghe aikaaiaa va Hermes ghe kaakasuaa inangariira goto atoa ghe laolaoaa ta taumattu ngatoa.

Inangari niaippooa ngaitauaa (Covenant) Taumattu ngalua lalu aloanna tani auliaa righi inangari va ekateva nonga nannaairarua tale inangari niaippooa ngaitauaa. Pokane inangari niaippooa ngaitauaa God ghe auliaala tale motouru eSaenae. Karika teva taumattu erooroo tani raarangisana me ghulughuluena ta poli karika la rooroo tani usilaa inangari nipaopao. Ouna ateva inangari niaippooa ngaitauaa God ghe aulieiniela va taumattu ngatoa la aimuli tee nonga Iesu Karisto, aue la ghulughuluena me la raarangisana poli Iesu ghe mmarikanala tale kaluira ssavoto.

Inangari nialokoi Ange asola tale ninannaa, ia o lo ateva ange gheleila, aue ia etani ghelei nongina ange aulia ngalokoila.

Inangari nipaopao Inangari nipaopao easoaso tale vuku ghalima Moses ghe pitila. God ghe taula inangari nipaopao ta Moses va esausi taumattu.

Isopi Mene kateva ase kone, kone nge Ijipi ia. Pristi etoa laghe aasuu uruna tale rae ghaata kkena atoa me laghe reerepataa see ta taumattu ngatoa va laghe manga.

Jiu Jiu etoa ararimangalina ila Abraham. Aitiutiu eteva ta Jiu etoa ta Jiuda. Jiuda kateva ararimangali nge Israel. Emuli aJiu etoa ila akapaaili laghe aIsraeli ila.

Kamolo Kamolo ateva ase ghaata kkena ateva. Namungaili ia me la iilou etana. Esausau voto maate.

Kandake Kandake karika va arari kuiini ia, ta arariira ia lo atoa la aaitoiaa eItiopia, nongina Peroo eIjip.

Kapuna ensolo ateva Vau Palepale Kapuna tau ngai nongonongo anna ateva God, ekaakasuaa me epoppooaa inangarina God.

Karisi Ai-ilou eteva, ooso atoa la ghaeaea.

Karisto AGrik atoa la asease va Karisto taumattu ngateva laghe amangaiela tale oeli. Tale inangari nge Hibru, Mesaea malloeana va Karisto. Emua arau marova laghe aloanna va taumattu ngateva ekingi laghe aamangaia tale oeli eteva. Liuna avalua o me nau God ghe auliaala kateva inangari nialokoi va aue esuu tau ngai asaangi eteva tani asaangi kapuna taumattu ngatoa me tani atoka ararimangalina ateva God, ghe aseasea va Mesaea o Karisto tani apasunga va God ghe suitoongainiela.

Kasangauluae Masaliki Taatara Dikapolis malloeana va kasangauluae masaliki taatara tale kinatama masaliki eteae ta pai nge saot tale ateo talia ngateae eGalilii.

Kerub, keruvim Laghe aaitoiaa ai maulue ateae, me laghe aaitaraa aka ateva ghe tokatoka tale mangaaili etiulu rum tale ale manga ateva. Epona taataraane taumattu, me euu arova ghaata kkena ateva, me kaekaena alua.

Kohot Tale tau ngai uvii etoa eRom, kateva liijen erooroo ghaonomo airari (6,000) tau ngai uvii, me kateva liijen erooroo kasangaulu (10) kohot, me kateva kohot erooroo ghaonomo ai (600) tau ngai uvii, me namu ngateva emuemua kateva ai (100) tau ngai uvii.

Kou nguru Ghalua ase kou nguru: Kateva kou nguru kingi etoa la aatokaia. Mene kateva kou nguru, lo atoa la aikaratii, lo ateva aitiutiu ia tani apala, ia eghaaghaaia.

Liijen Tale tau ngai uvii etoa eRom, kateva liijen erooroo ghaonomo airari (6,000) tau ngai uvii.

Liu nighelei aiaavusuvusuena AJiu etoa laghe gheelei niaiaavusuvusuena sae ta God. Laghe uviuvi emate ghaata kkena ateva nongina sipsipi eteva o meemee ateva o vulumakao ateva, tani ghelei aiaavusuvusuena etana. Tani ghelei liu nighelei aiaavusuvusuena, laghe aatoka atu euu me laghe alokoi sae kuraa me ghaata kkena ghe asoaso sae epona tale kuraa.

Nau ta Moses me emulina, pristi nonga atoa laghe gheleila aiaavusuvusuena tale ale kandisi eteva me emulina tale ale manga ateva eJerusalem, tale liu nighelei aiaavusuvusuena laghe gheleila ta brasi.

Livae Tau ngai uungu eteva tale ale manga, esaasausi pristi etoa.

Masi kiukiu Inangarina God la ue va masi kiukiu, ta poli God ghe suula Natuna ateva tani sio tale kosa ateva tani ghaa oghi taumattu ngatoa. Iesu Karisto ghe asaangila taumattu me la rau mene ghaa nimmarikana tale ssavoto. Iesu ghe gheleila salana tale taumattu tani mene oghiaa mae me natuna ila God.

Mastet Mastet ase ai eteae katuna pisikeaili.

Mesaea Utara inangari Karisto.

Murr Ai eteae masi ngusungusuaane raeraeana nnane laghe ghaaghaa elome tale vilikina. Laghe gheelei masi aiaaoo me masi aimolumolu me marasina ia. Laghe kaakaai tee uaeni tani ghaa velu manoonongana.

Nadi Vause ateva ghe kaola masi ngusungusuaane oeli eteva ta kkena Iesu (Mak 14:3; Jon 12:3), la aseasea va nadi. La ghe gheeleia tale manu ngai eteae.

Nanna ngaioghioghiaa Ninanna ngaioghioghiaa tale voto sesa ita auliaa me ita gheelei. Ita kookolomi God va ekkaluaa voto sesa ita gheelei.

Natuna sipsipi eteva God Jon tau ngai aasuu ghe asease Iesu va arova sipsipi eteva natuna ia God. AJiu etoa laghe gheelei aiaavusuvusuena tale natu sipsipi va God aue ghe kkaluaa kaluira ssavoto. La asease va Iesu nongina natu sipsipi eteva God poli ghe matela etaira tani kkaluaa kaluira ssavoto.

Nau manga Nau manga ateva nau niainoana ia. AJiu etoa oroieili inangariira nipaopao tale nau manga ateva. Laghe ue va aJiu etoa karika la rooroo tani uungu tale nau manga ateva. Ghe sessaila nau Iesu ghe gheelei emasina taumattu tale nau manga ateva. AJiu etoa ghe sessailala nau disaepolo atoa laghe ghaala uiti raisi ta nau manga ateva me laghe sapusapulaala me laghe namala.

Niaiaavusuvusuena (1) Ngusungusuaane masinaaili. Laghe gheelei niaiaavusuvusuena tale ue ngai, uru ngai, me ua ngai eteae. Tale ale manga ateva pristi etoa laghe tuutuu niaiaavusuvusuena nau taumattu ngatoa la looloo sae.

(2) Nau pokane ateva inangari niaippooa ngaitauaa, emua arau, God ghe aloanna va taumattu ngatoa la ghelei aiaavusuvusuena me God aue ekkaluaa kaluira ssavoto. Aipolina ssavoto ateva, nimate ateae. Kapuna atoa God laghe uviuvi ghaata kkena elo ale tale ale manga me ghaata kkena ateva ghe matemate tani ghaa liuira. Pristi etoa laghe uviuvi emate ghaata kkena. Ghaata kkena raarangisanaaili vilikiira me karika righi usai me karika righi sessaaira. Iesu Karisto ghe matela ta ngetaira akapaaili nongina va ia aiaavusuvusuena ia.

Niaippooa ngaitauaa Utara inangari Inangari niaippooa ngaitauaa.

Niarangise Masi voto Vau ngepona ateva etautau mae.

Niasuu Ukupi sio tale manu eteva me utotu sae tani mene ghaa maulue. Ukila va Iesu ang ghe kkaluaala kalum ssavoto. Uaimuli ta Iesu nau utokatoka lomosi ta umate.

Oliv Oliv, ase ngai eteae ekuukuneaa uene. Arari uene la asease va oliv. AJiu etoa laghe tuutuu inana tale oeli uene ateva. Oliv oeli aJiu etoa laghe aloannaailiia. Kalakalangina eJerusalem motouru eteva ararina ateae ta Oliv.

Otuena Namunganiira ateva raroai etoa ararina ateae ta otuena, tale inangari nge Inglis, la kolokoloa va “dragon”. Eaimatoonga Satana.

Paresi Nau ta Iesu ghe tokatoka tale kosa ateva oia, masi taumattu ngatoa la ghe aseasela va Paresi etoa. Laghe kilakilaaili inangari nipaopao God ghe tau lao sio ta Moses. Paresi etoa laghe nim alokoi saoaala kasina nannaaira tale inangari nipaopao. Laghe aloanna va taumattu ngakapa atoa la aimuli tee nannaaira. Paresi etoa laghe nannaa va ila nonga namuu ila, me laghe tam aloanna Iesu me laghe uvi emateala. Iesu ghe aselala va usimaghalue ila, poli karika laghe aimuli tee llo laghe aauliaa.

Pasova Nivelu eitaua ngateae laghe nnaala nau eteva aIsraeli etoa laghe kasu vuli eIjip. Laghe atokala rae tale atamana, me ensolo ateva ghe tam uvi ematela natuira mua atoa aIsraeli etoa, ta aIjip nonga atoa. Utara Eksodis 11-13.

Pel Pel, la asease va katu ghaulu eteva. Pisikeaili ia me aipolina nonga namuu. Masinaaili taataraane me usousoanaaili ia. La ghaatoka tale ai-iriira me vurra me pasipasi.

Pentikos Nau Pasova eruuruu, laghe mene veluvelu eitauaa tale aiaaghalimangauluna (50) ateva nau, la ghaseasea va Pentikos. Utara Eksodis 23:16; 34:22; Levitikos 23:15-21.

Peroo Peroo ararina ia vau palepale nge Ijipi eteva. Taumattu namuu laghe asease va Peroo.

Pristi Pristi etoa laghe gheelei aiaavusuvusuena ta God mausi kaluira ssavoto taumattu ngatoa elome tale ale manga ateva eJerusalem. Pristi etoa mangalina ila Eron, tuvuna ila Livae. Namu ngateva ta pristi etoa, ie nonga erooroo tani kupi sso tale mangaaili etiulu rum tale ale manga ateva, katengaata nonga tale kateae ninamanama.

Propete Propete atoa God ghe aippooaa teeila me ila laghe laa ghaauliaa inangarina God ta mene katoa taumattu. Tale nau pokane ateva inangari niaippooa ngaitauaa oroieili propete atoa laghe aaulia ngaotu va Mesaea aue elutu emua. Oroieili ninamanama ghe lange sio me voto propete atoa laghe aulia ngamuemuela va aue elutu ta Iesu ghe lutu ekoronnala. Laghe aulia ngaotu teela oroi voto aue elutu nau Iesu emene oghiaa mae. Ouna ativilau ppae taumattu ghe aippooaa tale korokoronganiaane Spirit Manga laghe ue va propete ila.

Raarangisana AJiu etoa laghe ue va lo atoa raarangisana ila la rooroo tani uungu elome tale ale manga ateva. God ghe uela va llo inana me voto karika raarangisana urou mene poso me urou mene nama ta karika raarangisana. Taumattu karika raarangisana etani ghelei voto God eaauliaa va eghelei me emene raarangisana.

Rabae AJiu etoa laghe ue va lo atoa alomasaanga ila laghe asease arariira eteae va rabae, malloeana va tau ngai aapasunga. Nau laghe kolokoloa va rabae, laghe ue va namuu ia, me laghe oneoneainia.

Raroai Raroai etoa kapuna tau ngai nongonongo anna ila Satana. Nau ekapaaili la kamekame taumattu ngatoa va la rou mene aimuli usi tee God ta la aimuli teeila. Kasina nau la laolao tale taumattu ngatoa me la kamekame tani ghaa oghila ta Iesu.

Ret Sii Manu eteva, kasina nau, voto etana epiipinosa egheeleie raeraeana manu eteva.

Sadiusi Ta aJiu etoa, Sadiusi etoa namuu ila me tau peipeiena ila. Laghe aikaaiaa inangari nipaopao God ghe taula ta Moses, me karika laghe aloanna mene kasina inangari nipaopao Paresi etoa laghe auliaala. Paresi etoa laghe aikaaiaa va taumattu matena aue etotu me Sadiusi etoa karika laghe aaikaaiaa va koronna.

Satana Satana namuu ia tale sesa spiriti etoa me ghe sessaia ta God. Ekamekame taumattu va ssavoto la gheelei karika God aue ekkaluaa. La asease va Satana kingi tale kosa ateva oia.

Selot Kateva kapuna disaepolo Iesu ta Saemon la aseasea va Selot ia. Kateva malloeana inangari “selot” va etani aimuli tee inangari nipaopao. Mene kateva malloeana va taumattu ngatoa laghe aloanna tani aiuvii tee aRom atoa.

Siisa Siisa la asease va kapuira kingi ia aRom atoa.

Silva koen Silva koen (denarius) aipolipoli tale kateva nau.

Sipsipi Israeli etoa laghe aaitaraa sipsipi ta laghe uviuvi emate me laghe gheelei kalio tale uuna, me malatauna laghe gheeghelei aiaavusuvusuena etana.

Sius Kateva tani kapuira goto atoa aGrik atoa. Laghe aikaaiaa va Sius kingi ia ta goto atoa.

Stoik Tau ngai aapasunga ngatoa la uusila inangarina Sino, ghe apasungaala va mata ngemua ateva voto, tani anna ngamasina, me uunguaa masi nitoka.

Taita sipsipi Sipsipi eteva taita ia, komna ghalua.

Tasussuku Tasussuku eteva ghe tokatoka tale viliki taumattu. Lo ateva ange ghaala tasussuku eteva ghe kasukasu vuli masina atoa taumattu me ghe laa tokatoka ppae.

Tau ngai aapasunga tale inangari nipaopao Tau ngai pitipiti ila, me laghe aapasunga inangari nipaopao tale pokane ateva inangari niaippooa ngaitauaa, tale vuku ghalima Moses ghe pitila.

Tau ngai ghaa takis Ta nau Iesu, lo atoa laghe ghaaghaa viliki veu me laghe laolaoaa ta aRom atoa. Lo atoa laghe ghaaghaa takisi aJiu ila, me laghe saasausi aRom atoa tani ghelei taumattu va la tani tau lao takis ta Siisa tani poli tau ngai uvii etoa aRom ila. Liuna avalua o me aJiu etoa karika laghe aaloanna tau ngai ghaa takisi etoa. Laghe ghaaghaa oroieili viliki veu me laghe aaisulia kasina me laghe laolaoaa nonga kasina ta aRom atoa.

Ue uaeni Ase ue ngai eteva karika va ai ia, ta arova uasa ateva la paapalaia me erarraa. La gheelei uaeni ita ropiropi ta ngetana.

Usimaghalua Taumattu, enim auliaa voto, me karika eaimuli tee.

Vau ngepona Utara inangari God.

Vau palepale Utara inangari God.