Ụ́ꞌdụ́kọ́ Múké Múngú vé rị Mãrákõ 1

Ụ́ꞌdụ́kọ́ múké

Mãrákõ

ní sĩí rĩ

Tã búkũ rĩ vé rĩ ã ũlũngárá

Búkũ ꞌdĩri Yũwánĩ Mãrákõ* sĩ nĩ. Yẹ́sụ̃ kã adrií Yẹ̃rụ́sãlémã gá ꞌdãá, ị́sụ́ ãkũdẽ Mãrákõ ri drĩ kẹ̃rị́mvá rú. Mãrákõ újá ꞌi ícá ꞌbá Yẹ́sụ̃ ã pámvú ũbĩípi ni. Vụ́drị̃ ni gé, kộpi gõkí rií ẹ̃zị́ ngaá Páũlũ be trụ́. Vụ́drị̃ ni gé, kộpi gõkí rií ẹ̃zị́ ngaá Pétẽró be. Yẹ́sụ̃ vé tã ĩri ní sĩí ꞌdĩri agá, ũlũ tã Yãhụ́dị̃ rĩ pi ní rií átá rĩ, ãzini ũlũ mẽrẽ Yãhụ́dị̃ rĩ pi vé rĩ, kúru índré sụ̃ sĩ búkũ ꞌdĩri ꞌbá adriꞌbá Yãhụ́dị̃ rú ku Yẹ́sụ̃ ri ẹ̃ꞌyị̃ꞌbá gí rĩ pi ẽ ĩzã kozú.

Búkũ ꞌdĩri agá, Mãrákõ ũlũ tã Yẹ́sụ̃ ní ꞌoó rĩ pi, ndẽ tã Yẹ́sụ̃ ní átá tị sĩ rĩ pi rá. Búkũ ꞌdĩri agá, ꞌbá ị́sụ́kí lãá, Yẹ́sụ̃ ꞌo tã ãyãzú ãyãyã ni pi kárákará, ídrí ꞌbá kárákará, údró índrí ũnjí rĩ pi ũfũú ꞌbá rĩ pi drị̃gé sĩ, ãzini trũ ꞌbá rĩ pi ĩvé ũnjĩkãnyã agásĩ rá. Tã ĩri ní ꞌoó ꞌdĩꞌbée agá, lũ ꞌyozú kínĩ, Yẹ́sụ̃ ri ũkpõ be, íbí íngá Múngú vúgá, sẽ ꞌi ꞌdịị́ drãá ꞌbá rĩ pi trũzú ĩvé ũnjĩkãnyã agásĩ.

Mãrákõ ũlũ tã Yẹ́sụ̃ vé rĩ, ãzini ũlũ tã Yũwánĩ ní bãtízĩmũ sẽzú Yẹ́sụ̃ ní rĩ. Ũlũ tã rĩ pi mụzú uletere cĩmgbá cazú ụ̃dụ̃ gé, ị́sụ́ ãkũdẽ gbãkí drĩ Yẹ́sụ̃ ri pẹtị alambaku sị́gé kuyé, búkũ rĩ vé ụ̃dụ̃ gé, ũlũ tã Yẹ́sụ̃ ní íngázú gõzú ídri rú drãngárá gálésĩla rĩ, ãzini ũlũ ĩrivé ngangárá mụzú ꞌbụ̃ gé rĩ vé tã.

Yũwánĩ sẽ tị Múngú vé rĩ

(Mãtáyo 3:1-12; Lúkã 3:1-18; Yũwánĩ 1:19-28)

1 Ụ́ꞌdụ́kọ́ múké Yẹ́sụ̃ Kúrísítõ Múngú Mvọ́pị vé tã sĩí rĩ íꞌdó ꞌi ꞌdíni.†

2 Nẹ́bị̃‡ Ĩsáyã sĩ ívé búkũ agá ꞌdíni,

“Ma mávé ꞌbá áyúãyũ ni pẽ mụzú mí ní drị̃drị̃,

ĩri mụ mí ní lẹ́tị údé.”

3 “Ụ́ꞌdụ́kọ́ ꞌbá ãzi vé ni ri ọ́ꞌụ́ ãngũ ãꞌwí cínyáfã rú rĩ agá ꞌdãá kĩnĩ,

‘Ĩmi údékí lẹ́tị Úpí ní,

ĩmi útúkí lẹ́tị ĩrivé rĩ ã adri pịrị.’ ”

4 Yũwánĩ ní kúru ĩfũzú ãngũ ãꞌwí cínyáfã rú rĩ agá ꞌdãá, ĩri ní rizú tị sẽzú ꞌbá rĩ pi ní kĩnĩ, “Ĩmi újákí ẹ́sị́, ĩmi kukí ũnjĩkãnyã ãní, Múngú ã trũ rí ĩmi ĩmivé ũnjĩkãnyã agásĩ rá. Ĩri ní ꞌdezú rizú ꞌbá rĩ pi ní bãtízĩmũ§ sẽzú.” 5 ꞌBá rĩ pi ní ímụ́zú ãngũ Yụ̃dáyã vé rĩ agásĩ, ãzini kụ̃rụ́ Yẹ̃rụ́sãlémã vé rĩ agásĩ céré Yũwánĩ vúgá nõó. Kộpi ní ĩvé ũnjĩkãnyã ũlũzú, Yũwánĩ ní kộpi ní bãtízĩmũ sẽzú yị̃ị́ ãmbúgú dịị́pi dịdị Yárídénĩ agá ꞌdãá. 6 Bõngó Yũwánĩ ní suú rĩ, údékí kámĩlõ ã ꞌbí. ꞌYĩ gõ lãꞌbú rú ni ꞌí ụ́pị́lẹ́ gá, ĩrivé ãnyãngã rií nyaá rĩ, úmbí, ãzini ọ̃nyụ́ ásé agá rĩ. 7 Yũwánĩ ní áyúzú ꞌbá rĩ pi ní kĩnĩ, “ꞌBá ãzi ri ímụ́ mâ vụ́drị̃ gé ꞌdĩíꞌdĩ, ĩri ũkpõ be ambamba, ndẽ ma ũkpõ sĩ rá, má ícó ọ̃vụ̃ụ́ ĩrivé ngá pá gá ã bãá ọyụụ́ bã ku. 8 Á sẽ ĩmi ní bãtízĩmũ yị̃ị́ sĩ, ꞌbo ĩri ímụ́ ĩmi ní bãtízĩmũ sẽ ũkpõ Índrí Uletere rĩ* vé rĩ sĩ.”

Yũwánĩ sẽ Yẹ́sụ̃ ní bãtízĩmũ

(Mãtáyo 3:13-17; Lúkã 3:21-22)

9 Lókí ꞌdãri gé, Yẹ́sụ̃ ímụ́ Nãzẽrétã gálésĩla, Nãzẽrétã ri ãngũ Gãlĩláyã vé rĩ agá. Yũwánĩ ní bãtízĩmũ sẽzú ĩri ní yị̃ị́ Yárídénĩ agá ꞌdãá. 10 Yẹ́sụ̃ kã rií ĩfũú yị̃ị́ rĩ agásĩ, ndre ꞌbụ̃ zị̃ ꞌi kú mgbọ. Índrí Uletere rĩ ní ísị́zú ímụ́zú sụ̃ ãmámũ tị́nị, úrízú drị̃gé ni gé. 11 Kúru ụ́ꞌdụ́kọ́ ní íkụ́zú ꞌbụ̃ gé ꞌdãásĩ kĩnĩ, “Mi Mvá mávé ni, á lẽ mi ambamba, ma ãyĩkõ sĩ mí sĩ.”

Sãtánã ụ̃ꞌbị̃ Yẹ́sụ̃ ri

(Mãtáyo 4:1-11; Lúkã 4:1-13)

12 Índrí Uletere rĩ ní Yẹ́sụ̃ ẽ tị pẽzú mụzú mbẽlẽŋá ãngũ ãꞌwí cínyáfã rú rĩ agá ꞌdãá. 13 Yẹ́sụ̃ mụ adrií ãngũ ãꞌwí cínyáfã rú rĩ agá ꞌdãá ụ́ꞌdụ́ pụ̃kụ́ sụ̃, Sãtánã† ri ĩri ụ̃ꞌbị̃ị́ ásé agá ꞌdãá. Fi mụụ́ adrií ãꞌá ásé agá rĩ pi ãsámvú gé, ꞌbo mãlãyíkã rĩ pi‡ rikí ĩri ũtẽé nĩ.

Yẹ́sụ̃ vé ẹ̃zị́ íꞌdóngárá

(Mãtáyo 4:12-17; Lúkã 4:14-15)

14 Kâ Yũwánĩ ri ꞌbeé jó ãngũ ũꞌyĩzú rĩ agá ꞌdãá gí, Yẹ́sụ̃ ní ꞌdezú mụzú ãngũ Gãlĩláyã vé rĩ gé, ĩri ní ụ́ꞌdụ́kọ́ múké Múngú vé rĩ ũlũzú mụzú. 15 Ĩri ní ꞌyozú kĩnĩ, “Mãlũngã Múngú vé rĩ ícá ĩnyiŋá gí, ĩmi újákí ẹ́sị́, ĩmi ẹ̃ꞌyị̃kí ụ́ꞌdụ́kọ́ múké má ní ũlũú nõri.”

ꞌBá Yẹ́sụ̃ ní íꞌdó zịị́ drị̃drị̃ ímụ́ ꞌî pámvú ũbĩí rĩ pi

(Mãtáyo 4:18-22; Lúkã 5:1-11)

16 Yẹ́sụ̃ kã rií ẹ́cị́ yị̃ị́ bãlãlã Gãlĩláyã gãrã gá sĩ, ĩri ní ꞌbá ị̃rị̃ ị̃ꞌbị́ ꞌbeꞌbá ni pi ndrezú, ꞌbá rĩ Sị̃mọ́nã pi ẹ́drị́pị Ãndẽréyã be, kộpi ri ị̃ꞌbị́ ꞌbe ímbá sĩ. 17 Yẹ́sụ̃ ní ꞌyozú kộpi ní kĩnĩ, “Ĩmi ímụ́kí mâ pámvú ũbĩí, ma sẽ ĩmi ímụ́ ꞌbá ísé íjị́ má ní sụ̃ ĩmi ní ị̃ꞌbị́ ꞌbeé rĩ tị́nị.” 18 Koro kộpi ní ĩvé ímbá kuzú, kộpi ní ꞌdezú mụzú Yẹ́sụ̃ vúgá sĩ.

19 Yẹ́sụ̃ kã ꞌi útrú mụzú drị̃drị̃, ĩri ní Zẽbẽdáyõ ẹnjịpị́ị Yõkóbũ pi ndrezú ẹ́drị́pị Yũwánĩ be, kộpi ri ĩvé ímbá aꞌdi kũlúmgba agá ꞌdãá ị̃ꞌbị́ ꞌbezú ãní. 20 Yẹ́sụ̃ ní koro kộpi zịzú, kộpi ní ĩ ẹ́tẹ́pị Zẽbẽdáyõ ri kuzú ĩvé ꞌbá ẹ̃zị́ vé rĩ pi be kũlúmgba rĩ agá ꞌdãá, kộpi ní mụzú Yẹ́sụ̃ vúgá sĩ.

Yẹ́sụ̃ dro índrí ũnjí ágó ãzi drị̃gé sĩ

(Lúkã 4:31-37)

21 Yẹ́sụ̃ pi ní ꞌdezú mụzú ívé ꞌbá ꞌî pámvú ũbĩꞌbá rĩ pi be Kãpãrãnãụ́mã gá. ꞌBo ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ§ kã ícá, Yẹ́sụ̃ ní mụzú Jó Múngú ri Zịzú rĩ* agá ꞌdãá, ĩri ní ꞌdezú rizú ꞌbá rĩ pi ímbázú. 22 ꞌBá rĩ pi ãyãkí tã ĩri ní ímbá rĩ sĩ rá, ãꞌdiãtãsĩyã tã ĩri ní ímbá rĩ ũkpõ be ambamba, ndẽ ꞌbá tãị́mbị́ Mósẽ vé rĩ ímbáꞌbá rĩ pi vé rĩ rá. 23 Ágó ãzi índrí ũnjí ní fií drị̃ ni gé ni ri adrií ĩvé Jó Múngú ri Zịzú rĩ agá ꞌdãá, ágó rĩ ní trezú ụ́ꞌdụ́kọ́ be ụrụ ꞌdãá kĩnĩ, 24 “Yẹ́sụ̃ Nãzẽrétãgú rĩ, ngá mí ní rizú ꞌbâ drị̃ izazú rĩ ãꞌdi? Mí ímụ́ ꞌbâ úꞌdị́ ũdrãá? Á nị̃ mi rá, mi ꞌBá Uletere Múngú vé ni.”

25 Yẹ́sụ̃ ní trezú índrí ũnjí rĩ drị̃gé kĩnĩ, “Mí újí kíri, ꞌí fũ ágó rĩ drị̃gé sĩ rá.” 26 Índrí ũnjí rĩ ní ágó rĩ ayazú ũkpõ sĩ, ĩri ní ngazú fũzú ágó rĩ drị̃gé sĩ útréngárá be ụ́ꞌdụ́kọ́ be ụrụ ꞌdãá.

27 ꞌBá rĩ pi kâ tã ꞌdĩri ndreé, sẽ kộpi ní céré ãyãngárá. Kộpi rikí átá ĩ ãsámvú gé sĩ kínĩ, “Ímbángárá úꞌdí ĩ ní ímbá ũkpõ be índrí ũnjí rĩ pi ní tã ni ꞌdụụ́ ẹ̃zị́ ngazú rá ꞌdĩri, ímbángárá íngóni ni?” 28 Tã Yẹ́sụ̃ ní ꞌoó ꞌdĩri íré ꞌi mụzú mbẽlẽŋá ãngũ Gãlĩláyã vé rĩ agásĩ céré.

Yẹ́sụ̃ ídrí ꞌbá kárákará

(Mãtáyo 8:14-17; Lúkã 4:38-41)

29 Yẹ́sụ̃ pi Yõkóbũ be Yũwánĩ sĩ, ngakí fũú Jó Múngú ri Zịzú rĩ agásĩ, kộpi ꞌdekí mụụ́ Sị̃mọ́nã pi vé ãngá Ãndẽréyã be. 30 Kộpi kâ mụụ́ caá ꞌdãlé, lũkí Yẹ́sụ̃ ní kínĩ, Sị̃mọ́nã ị̃drẹ́pị ri ãzó rú, rụ́ꞌbá ni ko gbírílílí, la kú gbọ́lọ́ drị̃gé. 31 Yẹ́sụ̃ ní mụzú ũkú rĩ vúgá ꞌdãá, drị́ ni rụzú, ĩri ingazú ụrụgégé. Drã rĩ ní dẹzú ũkú rĩ rụ́ꞌbá gá sĩ, ĩri ní ínyá áꞌdízú sẽzú kộpi ní.

32 Ũndréŋá Sãbátã vé rĩ kã dẹẹ́, ụ̃tụ́ rĩ kã ꞌdeé gí, ꞌbá rĩ pi ũlĩkí ĩvé ꞌbá drã be rĩ pi, ꞌbá índrí ũnjí ní fií kộpi drị̃gé rĩ pi be ímụ́ Yẹ́sụ̃ vúgá nõó. 33 ꞌBá kụ̃rụ́ Kãpãrãnãụ́mã agá rĩ pi úmúkí ĩ céré ímụ́ adrií kuú jó rĩ vé kẹ̃ẹ́tịlé gá. 34 Kúru Yẹ́sụ̃ ídrí ꞌbá drã be rĩ pi kárákará, drã ꞌbá ꞌdĩꞌbée rụꞌbá gá rĩ pi drã ãndíãndí ni pi, ãzini Yẹ́sụ̃ údró índrí ũnjí† kárákará ũfũú ꞌbá rĩ pi drị̃gé sĩ. ꞌBo índrí ũnjí rĩ pi ní Yẹ́sụ̃ ri nị̃ị́ rá rĩ sĩ, Yẹ́sụ̃ ãꞌyĩ kộpi átángá átá kuyé.

Yẹ́sụ̃ sẽ tị mụzú ãngũ Gãlĩláyã vé rĩ agásĩ

35 Kã mụụ́ caá drụ̃ ụ̃ꞌbụ́tị kụ̃nị̃kụ̃nị̃, Yẹ́sụ̃ ní íngázú ụrụ, ĩri ní mụzú adrizú ọ́ꞌdụ́kụ́lẹgúsĩ, ꞌdãlé ri Múngú ri zịị́. 36 Vụ́drị̃ ni gé, Sị̃mọ́nã pi ꞌí ọ̃gụ̃pị́ị be, kộpi ní ꞌdezú mụzú Yẹ́sụ̃ ri ndãzú. 37 Kộpi kâ ĩri ị́sụ́, kộpi kínĩ, “ꞌBá rĩ pi ri mi ndã.”

38 Yẹ́sụ̃ ní újázú kộpi ní kĩnĩ, “Lẽ ꞌbâ mụkí vũrã ãzi túngú ni gé, mâ ũlũ rí kpá tị Múngú vé rĩ mụzú kụ̃rụ́ ụrụkọꞌbée agásĩ ĩndĩ, ãꞌdiãtãsĩyã ꞌdĩri ẹ̃zị́ Múngú ní ma ĩpẽzú rĩ.” 39 Yẹ́sụ̃ ní kúru ẹ́cị́zú Múngú vé tị ũlũzú Jó Múngú ri Zịzú rĩ pi agásĩ, ãngũ Gãlĩláyã vé rĩ agásĩ céré, ri índrí ũnjí rĩ pi údró ũfũú ꞌbá rĩ pi drị̃gé sĩ.

Yẹ́sụ̃ ídrí ágó ũfú ní nyaá ni

(Mãtáyo 8:1-4; Lúkã 5:12-16)

40 Ágó ãzi ũfú‡ ní nyaá ni ímụ́ kũmũcí ũtị̃ị́ Yẹ́sụ̃ ẹndrẹtị gé, ĩri ní Yẹ́sụ̃ ri mãzú drị́ ị̃rị̃ sĩ kĩnĩ, “Mí ãꞌyĩ dõ rá, mí sẽ mâ rụ́ꞌbá ẽ ícá ule fô.”

41 Tã ꞌdĩri sẽ Yẹ́sụ̃ ẽ ẹ́sị́ ị́sụ́ ĩzãngã ambamba, ĩri ní drị́ suzú ágó rĩ úlózú, ĩri ní ꞌyozú kĩnĩ, “Á lẽ rá, mî rụ́ꞌbá ẽ ícá ule.” 42 Koro ũfú rĩ ní dẹzú ágó rĩ ã rụ́ꞌbá gá sĩ, rụ́ꞌbá ni ní ícázú ule.

43 Yẹ́sụ̃ ní ágó rĩ pẽzú mụzú, ẹzịzú ĩri ní trị̃trị̃, 44 ĩri ní ꞌyozú ágó rĩ ní kĩnĩ, “Lẽ mî lũ tã ꞌdĩri ꞌbá ãzi ní ku. ꞌÍ mụ mi iꞌdaá ꞌbá átálágú§ rú ni ẹndrẹtị gé, ꞌí jị ngá ãzi mụzú rọ̃bọ̃ŋọ̃ rú mí drị́gé sĩ ĩndĩ, sụ̃ tãị́mbị́ Mósẽ* vé rĩ ní ꞌyoó rĩ tị́nị, ꞌbá céré ã nị̃kí rí ꞌyozú kínĩ, mî rụ́ꞌbá ícá ule gí.” 45 ꞌBo ágó rĩ kã ꞌdeé mụzú, íꞌdó rií tã rĩ ũlũú mụzú ꞌbá rĩ pi ní. Ãní sẽ Yẹ́sụ̃ gõ fií mụụ́ ẹ́cị́ kụ̃rụ́ rĩ agá ꞌdãá ꞌbá rĩ pi ãsámvú gé sĩ andrekelemgbe kuyé. Yẹ́sụ̃ ã ugo dõ ꞌi fingárá kụ̃rụ́ rĩ agá ꞌdãá rĩ sĩ ugogo drãáãsĩyã, ꞌbá rĩ pi rikí nyo ẹ́cị́ ĩri vúgá nõó íngázú vũrã rĩ pi gé sĩ céré.

*^ Yũwánĩ Mãrákõ: Yũwánĩ Mãrákõ pi mụkí Páũlũ be, Bãrụ́nábã sĩ Sáyípũrãsĩ gé, ꞌbo Mãrákõ ku ẹ̃zị́ rĩ ã ngangárá Pãmĩfĩlíyã gá. Vụ́drị̃ ni gé, Páũlũ ãꞌyĩ Mãrákõ ri jịị́ mụzú ĩ vúgá sĩ ĩndĩ kuyé. ꞌBo Páũlũ kã adrií jó ãngũ ũꞌyĩzú rĩ agá ꞌdãá, ĩri ní Tĩmõtéyõ ri zịzú, ẽ íjị́ Mãrákõ ri ímụ́ ꞌí vúgá, ꞌî ĩzã koó. ꞌÍ lã Ẹ̃zị́ 12:25; Ẹ̃zị́ 15:37-39; 2 Tĩmõtéyõ 4:11.

†1:1 1:1 Yẹ́sụ̃ Kúrísítõ: Rụ́ Yẹ́sụ̃ ꞌdĩri vé ífífí, Múngú ri ꞌbâ paápi rĩ. Kúrísítõ ri ꞌbá ĩ ní ũdu dãá drị̃ ni gé, lũzú kínĩ Múngú ĩpẽ ĩri adrií ꞌbãgú rú. Ẽbérẽ tị sĩ Kúrísítõ ri ĩ zị Mãsíyã. ꞌÍ lã Yũwánĩ 1:41.

‡1:2 1:2 Nẹ́bị̃: Múngú ri ívé tã átá nẹ́bị̃ rĩ pi ní, kộpi kúru ĩrivé ụ́ꞌdụ́kọ́ rĩ ũlũ ꞌbá rĩ pi ní.

1:2 1:2 Mãlákĩ 3:1

1:3 1:3 Ĩsáyã 40:3

§1:4 1:4 Bãtízĩmũ: Ĩ ri ꞌbá rĩ pi ní bãtízĩmũ sẽ lũzú kínĩ, kộpi újákí ẹ́sị́ ĩvé ũnjĩkãnyã agásĩ gí, kộpi ẹ̃ꞌyị̃kí Múngú ri gí.

*1:8 1:8 Índrí Uletere rĩ: Índrí Uletere rĩ Índrí Múngú vé ni. Búkũ Múngú vé rĩ kĩnĩ, Ẹ́tẹ́pị ri Múngú ꞌi, ĩrivé mvá Yẹ́sụ̃ ri Múngú ꞌi, ãzini Índrí Uletere rĩ Múngú ꞌi. Ẹ́tẹ́pị ri, Mvọ́pị ri, ãzini Índrí Uletere rĩ, kộpi Múngú ãlu. ꞌÍ lã Yũwánĩ 1:1-18; Yũwánĩ 8:41-42; Ẹ̃zị́ 5:3-4.

†1:13 1:13 Sãtánã: Sãtánã ri ãdróko, ĩri ãmbúgú índrí ũnjí rĩ pi drị̃gé, gã tã Múngú vé rĩ ꞌdụgá ngagá sĩ, Múngú ídró ĩri ꞌbụ̃ gé ꞌdãásĩ. ꞌÍ lã Iꞌdangárá 12:7-9.

‡1:13 1:13 Mãlãyíkã rĩ pi: Mãlãyíkã rĩ pi índrí, kộpi ri adri Múngú be ꞌbụ̃ gé ꞌdãlé, kộpi rụ́ꞌbá ãkó. Múngú ri sâ ãzi sĩ kộpi ĩpẽ ímụ́ vũ drị̃gé nõó ụ́ꞌdụ́kọ́ múké ívé rĩ ũlũ ꞌbá rĩ pi ní.

§1:21 1:21 Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ: Ụ́ꞌdụ́ ꞌdĩri Yãhụ́dị̃ rĩ pi ní rizú uvuzú rĩ, ãzini kộpi ní rizú Múngú ri zịzú rĩ. Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri ụ́ꞌdụ́ ꞌdĩri vé tã ígá kínĩ, Múngú gbi ꞌbụ̃ pi vũ be nĩ, ãzini Múngú pa ĩ adringárá tụ́gẹ̃rị̃ rú rĩ agásĩ nĩ. Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ Yãhụ́dị̃ rĩ pi ri zị ụ́ꞌdụ́ ẹ́zị̂rị̃, ꞌbo Kẹ̃lị̃kọ́ rĩ pi ri zị ụ́ꞌdụ́ ázíyá. ꞌÍ lã Wụ̃ngárá 20:8-11; Dẽtõrõnómẽ 5:12-16.

*1:21 1:21 Jó Múngú ri Zịzú rĩ: Yãhụ́dị̃ rĩ pi vé Jó Múngú ri Zịzú rĩ pi kárákará kụ̃rụ́ rĩ pi agásĩ ãndíãndí, kộpi ri ĩ úmú Búkũ Múngú vé rĩ lã, ãzini kộpi ri Múngú ri ị̃njị̃ Ụ́ꞌdụ́ Sãbátã vé rĩ gé.

†1:34 1:34 Índrí ũnjí rĩ pi: Índrí ũnjí rĩ pi ándúrú mãlãyíkã Múngú vé ni ꞌbụ̃ gé ꞌdãá, kộpi ŋõkí tãị́mbị́ Múngú vé rĩ, Sãtánã ri kộpivé ãmbúgú. Múngú ídró kộpi ꞌbụ̃ gé ꞌdãásĩ vũgá nõó, kộpi gõkí ufuú índrí ũnjí, kộpi ri ꞌbá rĩ pi ní ĩzãngã sẽ vũ drị̃gé nõgó. ꞌÍ lã Iꞌdangárá 12:7-9.

‡1:40 1:40 Ũfú: Tãị́mbị́ Mósẽ vé rĩ kĩnĩ, ꞌbá ũfú ní nyaá rĩ, ĩri ãzãvũ rú, ãꞌyĩkí ĩri adrií ꞌbá Ĩsẽrélẽ vé rĩ pi ãsámvú gé ku. Drã ũfú vé rĩ dẹ dõ rụ́ꞌbá ni gé sĩ gí, lẽ ã mụ ꞌi iꞌdaá átálágú rĩ ẹndrẹtị gé, átálágú rĩ ĩri ndre, ĩri ꞌyo drã rĩ dẹ rụ́ꞌbá ni gé sĩ gí. ꞌÍ lã Lẹ̃vị̃tị́kã 14:1-32.

§1:44 1:44 Átálágú: ꞌBá Ĩsẽrélẽ vé rĩ pi ãsámvú gé, ꞌyéŋá átálágú ri rọ̃bọ̃ŋọ̃ zã Jó Múngú vé rĩ agá ꞌdãá nĩ. Atala rĩ pi ri ĩfũ úyú Lẹ́vị̃ vé rĩ agá.

*1:44 1:44 Mósẽ: Yõsépã kã drãá gí, ꞌbãgú Ẽjẽpétõ vé rĩ ꞌbã anji Ĩsẽrélẽ vé rĩ pi ẹ̃zị́ ngaá tụ́gẹ̃rị̃ rú caá ílí mụ̃dụ̃rụ̃lụ̃ sụ (400). Kúru Múngú ní Mósẽ ri ĩpẽzú ímụ́zú anji Ĩsẽrélẽ vé rĩ pi pazú adringárá tụ́gẹ̃rị̃ rú rĩ agásĩ. Múngú sẽ tãị́mbị́ rĩ Mósẽ ní, ã lũ anji Ĩsẽrélẽ vé rĩ pi ní, sẽzú ĩ ní tãị́mbị́ rĩ zịzú tãị́mbị́ Mósẽ vé ni ãní. Tịkí Mósẽ ri ị́sụ́ ãkũdẽ ílí rĩ ca élĩfũ ãlu mụ̃dụ̃rụ̃lụ̃ sụ (1,400), ị́sụ́ ãkũdẽ tịkí drĩ Yẹ́sụ̃ ri kuyé. ꞌÍ lã Wụ̃ngárá 2-24.